Dit is wat mensen kunnen leren van mieren

In een mensenleven is er nogal eens onenigheid. Frictie, onvrede of een heus conflict, voor je het weet zit je er midden in en beheerst het een groot deel van je leven. In de wereld van mieren is er ook wel eens een conflict. Maar het bijzondere is dat mieren nooit bakkeleien met mieren van de eigen soort. De reden daarvoor, daar kunnen we als mensen veel van leren.

Naast allerlei andere bijzondere feitjes die mieren zo geweldig maken is de sociale structuur binnen een mierenkolonie voor mij wel het bijzonderste. Waar we ons als mens nogal eens superieur voelen boven de dieren, en dan met name insecten, zouden we eens in de spiegel moeten kijken die ze ons voorhouden. Zou de wereld niet een veel fijnere plek zijn, als we onderstaande dingen zouden leren van de mier?

Samenwerken

Als leerkracht krijg ik er wekelijks mee te maken: het sussen van een ruzietje omdat het samenwerken niet goed ging. Vaak omdat de één niks of minder doet dan de ander. Of omdat leerlingen allemaal een eigen idee hebben en geen compromis weten te vinden. Of omdat er ééntje de baas speelt over het project en dat niet op een goede manier doet. Maar ach, ik kijk al te ver van mijn eigen stoepje: ik ben ook waardeloos in samenwerken als ik mijn eigen idee het beste vindt.

Onze beste leermeester in samenwerken is wel de bladsnijdersmier. Om iets te kunnen eten moeten deze mieren maar liefst 29 (!) stappen volgen. Ik ga ze niet allemaal uitwerken, maar het komt er op neer dat er bladeren worden afgesneden, vervoerd en vervolgens binnen het nest verwerkt om een schimmeltuintje te maken. En die schimmels eten de mieren op.

29 stappen voor een maaltijd. En de honderden, duizenden mieren die je daarvoor nodig hebt. En toch lukt het. Waarom? Omdat iedereen zijn taak weet. In de loop van de eeuwen is er binnen deze soort een werkwijze ontstaan die ervoor zorgt dat de volkeren genoeg te eten hebben én kunnen overleven in de zoektocht naar dat voedsel. Er is geen enkele werkster die opstaat en zegt: ‘meiden, ik heb nu toch een fantastisch nieuw plan, luister even naar me.’ Er is geen individu dat in een samenwerking op de voorgrond komt te staan. Omdat het gaat om de kolonie en omdat wat er nu wordt gedaan werkt. Mochten er betere manieren zijn om te overleven, dan vinden mieren die wel. Niet omdat ze eerst moeten vergaderen over wat ze allemaal vinden van de nieuwe koers, maar omdat het nou eenmaal het beste is voor het volk.

Opofferingsgezindheid

Als een mier gewond geraakt is op het slagveld, of ziek is geworden, dan zondert het zich af en sterft, zodat het niet de kolonie ophoudt en dus een gevaar vormt. Als de kolonie een water over moet steken, dan maken mieren een brug van lichamen en laten ze zorgeloos over zich heenlopen. Als de kolonie wordt aangevallen, zullen mieren hun koningin en hun broed verdedigen zonder na te denken over de gevolgen voor henzelf.

Ik zeg niet dat we voor elkaar moeten gaan sterven. Ik zeg dat we onszelf dienstbaarder op zouden mogen stellen. Voor een mier gaat het niet om wat de kolonie voor haar kan doen, maar wat zij voor de kolonie kan doen. In een tijd waarin individualisme hoogtij voert, mogen we onszelf de vraag stellen: wat doe ik voor een ander? In plaats van: hoe kan ik iemand anders gebruiken om er zelf beter van te worden? Durf ik het vuile werk nog op te knappen? Durf ik even oncomfortabel te zijn, zodat een ander ermee geholpen is?

Opofferingsgezindheid vergt wel een kanttekening. Een mier durft zichzelf blindelings op te offeren voor de kolonie, omdat ze wéét dat een ander het ook voor haar zou doen. Al is dat voor haar geen voorwaarde om het nodige te doen. Voor mensen geldt wel: je kunt niet alleen geven, geven, geven voor een ander als je daar nóóit iets voor terugkrijgt. Dan raak je leeg. Maar dat je er iets voor terugkrijgt, mag geen voorwaarde zijn om een ander te helpen.

Communicatie

Wij hebben klanken. En van die klanken maken we woorden. En van die woorden maken we zinnen. En met die zinnen maken we een boodschap die we willen overdragen aan een ander.

Als het zo simpel zou zijn, zouden er een stuk minder ruzies zijn. Want we hebben ook nog zinsmelodie, intonatie, klanken met uiteenlopende betekenissen en dat allemaal gevoed door emotie.

Veel conflicten komen voort uit problemen in de communicatie. Soms door een misverstand, of omdat de juiste woorden niet te vinden zijn. Soms omdat het niet lukt om helder te communiceren uit angst, verdriet of boosheid.  

Voor mieren betekent goede communicatie het verschil tussen leven en dood. Er moét dus wel helder gecommuniceerd worden. Dat kunnen ze doordat elke mier een wandelende chemiefabriek is. Met bepaalde stofjes maken mieren bepaalde geuren aan. Hoe die stofjes met elkaar gemixt zijn bepaalt de geur en dus de boodschap. ‘Hé, ik hebben eten gevonden’ of ‘Alarm! We worden aangevallen!’ zijn twee hele verschillende boodschappen, maar die met een minuscuul chemisch mixfoutje zomaar door de war zouden kunnen gaan. Bovendien mag de mier geen seconde twijfelen in het verspreiden van die boodschap. Anders word je als mier zomaar zelf de maaltijd.

Mieren hebben dus geleerd om altijd de perfecte mix te vinden in hun communicatie. Helderder communiceren dan deze beestjes is onmogelijk, maar wat we kunnen leren is dat wij mensen snel en duidelijk aangeven wat we willen, voelen en bedoelen. En dat we tegelijkertijd de tijd en moeite nemen om de mix van onze boodschap goed te proeven: zeg ik nou inderdaad wat ik bedoel? Hoe kan ik het anders zeggen zodat ik mijn boodschap beter over kan brengen? Op die manier kunnen we voorkomen dat jij zegt: ‘Hé, ik wil iets met je delen’ en de ander denkt: ‘Alarm! Ik word aangevallen!’